Հայկական Զատիկ

Շատերիս համար հայկական Զատիկը քրիստոնեական տոն է, որը նշում ենք մարտի 21-ից ապրիլի 25-ը ընկած ժամանակահատվածում: Եվ իհարկե, մեծամասնությունը տեղյակ է Զատիկի օրվա ավանդույթներին և տոնի մեկնությանը: Իսկ ահա բառի ծագման, հեթանոսական նախապատմության և աշխարհում ընդունված ավանդույթների մասին ստորև:

Անվան ծագումը

«Զատիկ» բառի ծագման հետ կապված կան մի քանի տարբերակներ և բացատրություններ, որոնցից յուրաքանչյուրն ակամա բացատրում է նաև տոնի ծագման վարկածը:
Անդրադառնալով բառի հայերեն բացատրությանը, հանգում ենք երկու տարբերակի: Առաջինի դեպքում ստացվում է, որ «զատիկ» բառն առաջացել է «զատել» բայից և նշանակում է բաժանել, տարբերել, զանազանել: Այս բացատրությունն է հիմնականում ընկած Զատիկ տոնի ծագման բոլոր վարկածներում:

Սակայն մյուս դեպքում առաջ է գալիս գրաբար հայերենը, որտեղ ինչպես գիտենք կարող ենք հանդիպել «զ» նախդիրով սկսվող մի շարք բառերի, օրինակ՝ «զիմաստություն», «զխրատ»: Նույն կերպ գրաբարում եղել է «զհատիկ» բառը, որը նշանակությամբ նույն «հատիկ»-ն է՝ խորհրդանշելով սերմը, հատիկը, որը ցանում են հողում: Սակայն ժողովրդի մեջ պահպանվել է «զատիկ» տարբերակը:

Անդրադառնալով օտարալեզու տերմիներին, կարող ենք ասել, որ եբրայերենում «զատիկ» բառը նույնպես նշանակում է զատել, հեռացնել: Հունարենում օգտագործվում է πάσχα՝ պասկա, որը նշանակում է գաղթ, ըստ էության կրկին ունենալով նույն՝ տարանջատել իմաստը: 

Հեթանոսական տոն

Քրիստոնեության ի հայտ գալու հետ մեկտեղ, անհրաժեշտություն էր ստեղծվում նոր տոների, նոր կարգերի հաստատում: Սակայն այդ գործընթացն այնքան էլ հարթ տեղի չի ունեցել: Քանի որ դժվար էր ժողովրդի շրջանում հայտնի և սիրված հեթանոսական տոները փոխարինել նոր տոներով: Ուստի որոշում է կայացվում թողնել առավել սիրված տոնակատարությունները, սակայն տալ նոր՝ քրիստոնեական գաղափարախոսություն, վերաիմաստավորել դրանք: Նման պահպանված տոները հիմնականում ունենում են խաղային տարրեր, քանի որ դրանք առավել մնայուն և սիրված են եղել թե՛ մեծահասակների, թե՛ փոքրերի կողմից: Բացի Զատիկի տոնից, լավ օրինակ է նաև Վարդավառը:

Զատիկի նախաքրիստոնեական տարբերակը կապված է եղել Անահիտ աստվածուհու հետ: Նա եղել է պտղաբերության, ծննդաբերության, նաև ռազմի աստվածուհին: Եվ վերոնշյալ «զհատիկ» և «հատիկ» բառերի բացատրությունը կապված է հենց այս տոնի հետ՝ սերմը, հատիկը խորհրդանշելով որպես պտղաբերություն: Հեթանոսական Անահիտ աստվածուհուն նվիրված տոնը խորհրդանշում էր նաև մայր բնության շրջապտույտը, անընդհատ ընթացքի մեջ գտնվող ցիկլը, մայր հողի պտղաբերությունը: 

Քրիստոնեության ազդեցությունը

Քրիստոնեական հայկական Զատիկը շարժական տոն է և հայ առաքելական եկեղեցին այն նշում է գարնանային գիշրահավասարին հաջորդող լիալուսնի առաջին կիրակի օրը: Այն ընկնում է մարտի 21-ից մինևչ ապրիլի 24-ը ընկած ժամանակահատվածում: 

Ըստ քրիստոնեական ուսմունքի Քրիստոսն է հավիտենական այն զոհը կամ պատարագը, որի միջոցով մարդը ստանում է մեղքերի թողություն, ապա՝ կյանք և հարություն։ Պողոս առաքյալը Հիսուսին այդպես էլ կոչել է՝ Զատիկ: Տոնը Քրիստոսի և մարդկության միջև հաշտություն հաստատելու նպատակ է ունեցել: Իսկ մարդկության միակ փրկությունը Աստված տեսել է իր զավակի զոհաբերությամբ: Քրիստոսի հարությունն էլ հենց համարվում է տոնի զատման, բաժանման իմաստը: Նկատի ունենալով զատում, հեռացում չարից և դիվականից՝ տարբերակելով և ընտրելով բարին ու լուսավորը:
Այդ օրը քրիստոնյաները ողջունում են միմյանց «Քրիստոս Յարեաւ ի մեռելոց» ավետիսով, և պատասխանում՝ «Օրհնեալ է Յարութիւնն Քրիստոսի»:

Տոնական ուտեստներ

Տոնական սեղանի և ճաշացանկի մաս են կազմում ձուկը, եփված և ներկված ձվերը, չամիչով փլավը: Անկախ հեթանոսաքրիստոնեական տարբեր բացատրություններից՝ տոնական սեղանը դարեր շարունակ մնացել է նույնը: Սակայն հեթանոսական բացատրություն մեզ հասել է միայն ներկվող ձվերի վերաբերյալ:
Հեթանոսական տոնակատարության ժամանակ ընդունված էր ձվերը ներկել բազմագույն հազարան բլբուլի կամ սիրամարգի գույներով: Բանն այն է, որ հենց այդ օրն էր հազարան բլբուլը բացում իր թևերը՝ իր թևերի պես գունեղ դարձնելով շրջապատող ամեն ինչ:

Մինչդեռ քրիստոնեական Զատիկի օրը, քրիստոնյաները ձվերը ներկում են կարմիր գույնով, որը խորհրդանշում է Հիսուսի արյունը՝ թափված մարդկության փրկության համար: Քրիստոնեության մեջ ձուն ունի Երկրի և նոր կյանքի խորհուրդը: Ի դեպ ներկված ձվերն ընդունված էր դնել նախօրոք աճեցված «ածիկի» մեջ: Այն ծլեցրած ցորենն է, որը  համարվում է մեռնող ու հառնող կյանքի խորհրդանիշ: Այսինքն` ցորենը ցանում ես` մեռնում է, հետո ծլում է ու միջուկից դուրս է գալիս կանաչը` խորհրդանշելով նոր կյանքի սկիզբը: 

Հայկական Զատիկի ավանդական կերակրատեսակներից է նաև չամիչով փլավը՝ բրնձի ամբողջ հատիկները դա մաքրությունն է, իսկ չամիչները դրանք հավատացյալներն են (կամ առաքյալները), որոնք ավելի քիչ են և տեսանելի, սակայն ամբողջ ճաշատեսակին քաղցրություն են տալիս քիչ լինելով հանդերձ:

Մյուս կերակրատեսակը դա ձուկն է: Հունարեն իխտուս՝ ΙΧΘΥΣ, բառը թարգմանվում է որպես ձուկ և իրենից ներկայացնում է հապավում: Այն կազմված է հունարեն Հիսուս Քրիստոս Աստծո Որդի Փրկիչ բառերից (Ἰησοὺς Χριστὸς Θεoὺ Υιὸς Σωτήρ): Այն քրիստոնեության ամենահին խորհրդանիշներից  է, որը նորադարձ քրիստոնյաները օգտագործում էին միմյանց գտնելու և ճանաչելու համար: Քանի որ սկզբնական շրջանում իրենց անձը բացահայտելու դեպքում կենթարկվեին հալածանքների: 

Մինչ Խորհրդային կարգերի հաստատումը հայկական Զատիկի տոնակատարությունների գլխավոր արարողությունն ու ուտեստը եղել է համայնական մատաղը,  որ «ախառ» էր կոչվում ու համարվում էր տարվա ամենաթանկ մատաղը: Այդ օրը մատաղ ուտելը պարտադիր էր բոլորի համար, քանի որ մարդիկ հավատում էին, որ ով այդ մատաղից չի ուտւմ, ամբողջ տարին իրավունք չունի միս ուտելու։ Ողջ գիշեր մատաղի եփման արարողությունը ուղեկցվում էր զատկական խաղերով ու երգերով:

Զատիկն աշխարհում

Ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ մի շարք երկրներում, օրինակ` Ֆրանսիայում, Գերմանիայում, Նորվեգիայում և Սիրիայում, խաղում են եփված ձվերով խաղ: Խաղի նպատակը ձվով մրցակցի ձվին հարվածելով այն կոտրելը և սեփական ձուն ամբողջական պահելն է: Հաղթում է նա, ում ձուն խաղի վերջում ամբողջական է մնում:

Սակայն աշխարհի շատ երկրներում Զատիկին նվիրված ավանդույթները տարբեր են: 

Զատիկը Շվեցարիայում

Տները զարդարում են արմավենիների ճյուղերով և վառ գույնզգույն փետուրներով: Իսկ երեխաները հագնում են երկար փեշեր, կապում գլխաշորեր և բակից բակ անցնելով` մարդկանցից քաղցրավենիքներ են խնդրում:

Նրանք վառում են զատկական խարույկ և աղմուկ-աղաղակով իրենցից հեռացնում են զատկական չար կախարդներին: Այս ավանդույթն ինչ-որ առումով հիշեցնում է Հելոուինը:

Զատիկը Ֆինլանդիայում

Ֆինլանդիայում Զատիկի օրը մարդիկ իրար հարվածում են սոճու ճյուղերով: Նրանք հավատում են, որ դա մարդկանց երջանկություն է բերում և միաժամանակ հիշեցնում արմավենու, ձիթենու ճյուղերը, որոնցով դիմավորել էին Քրիստոսին` 2000 տարի առաջ` Իսրայելում:

Զատիկն Ամերիկայում

Ամերիկայում Զատիկի տոնին տեղի է ունենում շքերթ, որի ժամանակ գեղեցիկ զարդարված ավտոմեքենաները և լայնեզր գլխարկներով մարդիկ անցնում են Մանհեթնի` Ամերիկայի ամենահին թաղամասի զբոսայգիներով: Այստեղ ընդունված է, որ Զատկի ձվերն անպայման պետք է ներկեն երեխաները: Իսկ ծնողները դրանք թաքցնում են տանը, այգիներում, բակերում, որպեսզի երեխաները գտնեն, հաղթում է նա, ով կարողացել է հավաքել ամենաշատ ձվիկները:
Ի դեպ նման ավանդույթ կա նաև Ֆրանսիայում և Դանիայում:

Զատիկը Դանիայում

Դանիայում երեխաները մրցում են ներկած ձվերով, որոնք գլորում են բլրի գագաթից: Նա, ում ձուն առանց կոտրվելու գլորվում է ամենից հեռու, շահում է մրցակցի ձուն: Որոշ երկրներում հաղթում է այն երեխան, ում գլորած ձուն առաջինն է հասնում բլրի ստորոտին առանց կոտրվելու: 

Զատիկը Ֆիլիպիններում

Երբ Զատիկի առավոտյան հնչում են եկեղեցու զանգերը, ծնողները փոքրիկ երեխաներին գլխից վեր են բարձրացնում՝ հավատալով, որ զանգերի ղողանջը երջանկություն կբերի իրենց երեխաներին:

 

Լուսանկարները՝ Տիգրան Շահբազյանի

Բլոգ Հայաստանի մասին