Հայկական լեռնաշխարհի վիշապները

Վիշապաքար կոչվող կոթողները բազմաթիվ են և դրանցից շատերն աչքի են ընկնում իրենց յուրահատուկ ծիսական և մշակութային նշանակությամբ: Սակայն մինչ վիշապաքարերի մասին խոսելը, նախ անհրաժեշտ է հասկանալ, թե որտեղից է առաջացել քարակոթողների «վիշապ» անվանումը, և ինչ նշանակություն են ունեցել վիշապները հայոց հնագույն մշակույթում:

Տարբեր մշակույթներում վիշապներն ունեցել են տարբեր նշանակություն և վարքագիծ: Ինչպես, օրինակ՝ չինական վիշապները մարմնավորում են իմաստությունն ու բարոյական կատարելությունը: Եվրոպական վիշապները կատաղի են և միշտ սոված: Իսկ հայկական վիշապերն իշխում են ջրի վրա, ապրում լճերում, գետերում ու նույնիսկ երկնքում՝ մարդկանց գլխին բերելով ամպրոպներ ու փոթորիկներ:

Կենդանիների պաշտապունքը Հայաստանում

Որոշ առասպելներում ջուր և հարստություն պարգևող ոգի է, մյուսներում աղետ ու փորձանք է բերում: Շատ դեպքերում մարդիկ երկրպագում էին վիշապներին՝ հատկապես երաշտի ժամանակ, նրանք կարծում էին, որ այդ օձակերպ կենդանին, գետնի վրա սողալով, ցույց էր տալիս այն կետերը որտեղ փորելով կարելի էր ջուր գտնել: Որոշ դեպքերում էլ հենց այդ կենդանին էր փակում ջրի աղբյուրը, կամ ցամաքեցնում գետերն ու լճերը:

Հայաստանում վիշապի գլխավոր հակառակորդն ամպրոպի աստված Վահագնն էր, ով կռվում սպանում էր ատելի օձին, ինչից հետո տեղում էր բաղձալի անձրև:

Սակայն կոթողներին տրված վիշապ անունը ոչ մի կապ չունի հայտնի եվրոպական առասպելների սողունակերպ վիշապների հետ: Հայկական ավանդության վիշապը հստակ ինչ-որ կենդանատեսակ չէ: Այն բնության անկառավարելի տարերք է, որը կարող է ընդունել տարբեր կերպարներ:

Վիշապաքարեր

Վիշապ կոթողները կամ վիշապաքարերը նկարագրվում են որպես միայն Հայկական լեռնաշխարհին բնորոշ առանձնահատուկ և առեղծվածային կոթողներ: Դրանք առաջին անգամ սկսել են ուսումնասիրել 19-րդ դարում: Այնուհետև թողարկվել են մի շարք աշխատություններ, որտեղ խոսվում է դրանց ծագման և պաշտամունքային նշանակության մասին:

Վիշապաքարերի տեսքը և տեղադրությունը նույնպես կարելի է կապել առասպելական օձ-վիշապ կերպարի հետ: Դրանք հաճախ տեղակայված են աղբյուրների և գետերի ակունքների մերձակայքում, իսկ առասպելում վիշապի պարտությունից հետո սկիզբ էին առնում ջրերը: Դեռ նախնադարյան Հայաստանում գետերի ակունքների մոտ ու, ընդհանրապես, ամենուր ջրի մոտակայքում, դնում էին վիշապաքարեր (վիշապներ), որպեսզի ջրի ակը պաշտպանեին վիշապներից:

Վիշապաքարերը հաճախ ունենում են ձկան տեսք: Իսկ որոշ աղբյուրներում ամպրոպի աստծո հակառակորդը ջրային հսկա է՝ մի մեծ ձուկ:

Մեր տարածաշրջանում և հնդեվրոպական ավանդություններում ամպրոպի աստվածը պատկերվել է ցլի կերպարով: Իսկ աստվածներին, շատ հաճախ, իրենց սիմվոլ հադիսացող կենդանիներին են զոհաբերել: Այդ է պատճառը, որ վիշապաքարերի վրա հաճախ կարելի է հանդիպել զոհաբերված ցլի մորթու քանդակներ։

Ամպրոպի աստծո հաղթանակը հաճախ կապվել է նոր տարվա՝ նոր կյանքի սկզբի հետ: Իսկ վիշապաքարերի վրա եղած պատկերները համապատասխանում են կենդանակերպի գարնանային նշանների հետ: Ինչպես օրինակ ցուլը կամ երկու ձկնակերպ պատկերները, որոնք նույնացվում են երկվորյակների հետ: Որոշ վիշապաքարերի վրա ցլի փոխարեն պատկերված է խոյ: Եվ այսպիսով ստացվում է կենդանակերպի ձուկ, խոյ, ցուլ, երկվորյակ հաջորդականությունը, որը և համընկնում է գարնանային կենդանակերպերի հետ: Իսկ ինչպես մենք գիտենք, նոր տարին բազմաթիվ վաղնջական հասարակություններում կապվել է գարնան գալստյան հետ:

Ոսկե գեղմի առասպելն ու հայկական վիշապները

Բազմաթիվ փոքրասիական հին աղբյուրներից հայտնի է ոչխարի մորթու՝ գեղմի ծիսական օգտագործումը: Հնագույն ծեսերից մեկի ժամանակ այն կախել են տիեզերական ծառից:

Որոշ տաճարներում պահվող գեղմը համարվում է աստվածության կամ հենց աստծո խորհրդանիշ: Ըստ հունական ոսկե գեղմի առասպելի Արգոնավորդները ցանկանում էին ձեռք բերել ոսկե գեղմը, որը կախված էր «Տիեզերական ծառից» և հսկվում էր օձ-վիշապի կոմից: Ոսկե գեղմի ողջ պատմությունը կապված է ամպրոպի աստծո և նրա հակառակորդ օձ-վիշապի հակամարտության առասպելի հետ: Եվ այս հունական առասպելի տարրերը մենք հանդիպում ենք նաև հայկական վիշապների պատկերագրության և նրանցով իրագործվող ծեսերի մեջ: Ինչպես նաև այս առասպելների ստեղծման պատմական շրջանը մոտ է վիշապների ստեղծման դարաշրջանին:

Սակայն, ինչքան էլ որ ոսկե գեղմի և վիշապաքարերի միջև կա տրամաբանական կապ, պետք է նշել, որ այս համեմատությունները պարզապես վարկած են, և այս համատեքստում չկա գիտականորեն ապացուցված փաստարկ:

Վիշապաքարերի տեսակները

Գեղամա լեռների վիշապաքարերի ուսումնասիրություններից ելնելով կարող ենք դրանց բաժանել 4 հիմնական խմբի.

1. Ձկան մեծ քարե արձան, որն ունենում է հիմնականում լոքո կամ ճանար ձկների տեսքը։
2. Ձուկ, որի գլխին ցլի կամ գոմեշի մորթի է փռված: Ցլի բերանից ներքև, կան ալիքաձև գծեր, որոնք հավանաբար խորհրդանշում են ջրի հոսք կամ անձրև: Երբեմն ցլի մորթին պատկերված է նաև ձկան մարմնի վրա՝ տարածված նրա ողջ երկայնքով:
3. Նույնը պատկերված է ոչ թե ձկան քանդակի, այլ բազալտե սյան վրա: Վիշապների այս տեսակները քանակապես ավելի շատ են քան ձկանակերպ վիշապները։
4. Այլ պատկերներ՝ սյան վերևում մի քանի երկարավուն ելուստ, որոնցից ներքև ալիքաձև գծեր են, ինչպես երկրորդ խմբում ցլի բերանից: Կամ սյան գագաթից սկսվող ուղղակի ալիքաձև գծեր, որոնց մեջտեղինը որոշ չափով նմանվում է օձի:

Սակայն կան նաև վկայություններ Ճորոխի ավազանի վիշապների մասին, որոնց վրա կան օձի, մողեսի, եզի, իսկ մի այլ տեղ նաև առյուծի պատկերներ:

Տարբեր տարածաշրջանի վիշապաքարերն, այնուամենայնիվ, տարբեր են իրարից:

Վիշապաքարերի տեղադրությունը

Վիշապաքարերի նախնական քարտեզագրումը ցույց է տալիս, որ վերջիններս հանդես են գալիս միայն Հայկական լեռնաշխարհում: Հայկական լեռնաշխարհի վիշապները մոտ 150-ն են, որոնցից 100-ը՝ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում: Սակայն հայկական արխիվներում չկան վիշապներին վերաբերող հստակ տվյալներ՝ ընդհանուր առմամբ հիշատակվում է 30 վիշապաքար:

Երևանի տարածքում կա 6 վիշապաքար: Բոլոր այս հուշարձանները տեղափոխված են այլ վայրերից, և որպես պատմական միջավայր նշվում է Գեղամա լեռները: Բոլորն էլ հիմնականում թվագրվում են մ.թ.ա. 3-2-րդ հազարամյակ:

Երևանի տարածքում հանդիպող վիշապաքարերից մեկը գտնվում է Մատենադարանի տարածքում: Այն ձկնակերպ հուշարձան է՝ վերին մասում ընդգծված երախով եզան գլուխ: Վիշապաքարերից երկուսն էլ տեղակայված են Նոր Նոքի՝ Գայի պողոտայի շրջակայքում: Նրանցից մեկը կրկին ձկնակերպ է, իսկ մյուսի վերին մասում պատկերված է եզան գլուխ, որի բերանից կարծես ջուր է հոսում:

Առավել մեծ քանակությամ վիշապաքարեր հանդիպում են Գեղամա լեռներում և Արագածի լեռնազանգվածում: Վերջինում հանդիպող վիշապաքարերն ավելի պարզ և անզարդ են, մինչդեռ ավելի բարդ և զարդարուն տեսակները հանդիպում են Գեղամա լեռներում: Սա խոսում է այն մասին, որ Արագածը հավանաբար եղել է վիշապաքարերի ձևավորման օրրանը, իսկ Գեղամա լեռները՝ «ծաղկման շրջանի» էպիկենտրոնը: Եվ պատահական չէ, որ ցլակերպ և ձկնակերպ վիշապաքարեր հանդիպում են գրեթե ամենուրեք, իսկ այս երկուսի համադրությամբ տարբերակները՝ միայն Գեղամա լեռներում:

Խաչքար դարձած վիշապաքարերը

Ուլգյուր բնակավայրի արևելյան մասում՝ Ներքին Ուլգյուր գյուղատեղիում գտնվում է Սբ Աստվածածին (XI-XIVդդ.) փոքրաչափ, ուղղանկյուն հատակագծով եկեղեցի-մատուռը: Հուշարձանի հարավային կողմում տեղակայված է երկու վիշապաքար, որոնցից մեկը խաչքարի է վերածվել 1001թ., մյուսը՝ XI-XII դդ.: Հետագայում (1199) վիշապներից մեկի ստորին մասում քանդակվել է նոր հորինվածք, թիկունքին՝ փորագրվել արձանագրություն:

Ուլգյուրը (Ժամիդուզ) միջնադարի նշանավոր ճարտարապետ Մոմիկի ծննդավայրն է։ Ուլգյուր գյուղատեղիի եկեղեցու գերեզմանատանը հայտնաբերվել են նրա ծնողների՝ Գրիգորի և Ավթայի, եղբոր՝ Գոհարտուռի, հարսի՝ Խերիկի, նրանց զավակներ՝ Խլաթի և Խազի ու այլ ազգականների տապանաքարերը:

Վիշապաքար կոչվող քարակոթողները հանդիպում են բացառապես Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում և այս իմաստով ունեն կարևոր նշանակություն Հայաստանի մշակութային ժառանգության համատեքստում: Չնայած որ վիշապաքարերը բազմիցս ուսումնասիրվել և մեկնաբանվել են տարբեր հետազոտողների կողմից, այնուամենայնիվ դեռ կան բազմաթիվ առեղծվածներ նրանց անվան և պատկերագրության հետ կապված: Սակայն այս ամենը չի խանգարում, որպեսզի այս յուրահատուկ կոթողները դառնան Հայաստանի այցեքարտ՝ զարմանք առաջացնելով հազարավոր օտարերկյա զբոսաշրջիկների շրջանում:

Նյութը պատրաստելիս օգտվել ենք «Վիշապ քարակոթողները» գրքից։

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Բլոգ Հայաստանի մասին