Քոբայրավանք կամ Քոբայրի վանքը գտնվում է Լոռու մարզում՝ համանուն գյուղի մոտակայքում: Այն տեղակայված է Դեբեդ գետի ձախակողմյան լեռնաշղթայի լանջին՝ բարձրադիր և դժվարամատչելի հատվածում: Քոբայրավանք վանական համալիրը եղել է 12-13-րդ դարերի հզոր մշակութային և հոգևոր կենտրոններից մեը՝ բաղկացած լինելով ավելի քան 15 հուշարձաններից:
Պատմություն
Քոբայրավանք վանական համալիրի պատմությունն ուղղակիորեն կապված էր ժամանակաշրջանի երեք մեծ տոհմերի՝ Բագրատունիների, Կյուրիկյանների և Զաքարյանների հետ: Վանական համալիրը հիմնվել, ձևավորվել է տարբեր տոհմերի իշխանության ժամանակ՝ 12-13-րդ դարերի մի շարք այլ հայկական վանքերի պես միաբնակ դավանությունից վերածվելով երկաբնակ դավանանքի՝ քաղկեդոնականության կենտրոնի:
Կյուրիկյաններ. միաբնակներ
Քոբայրավանքի մասին հնագույն արձանագրությունների վկայությամբ, համալիրի տարածքում գտնվող հնագույն եկեղեցին և դրան կից մատուռը կառուցվել է 12-րդ դարում՝ 1171թ., Մարիամ իշխանուհու օրոք և նախաձեռնությամբ, ով սերում էր Կյուրիկյան տոհմից՝ Կյուրիկե Բ-ի դուստրն էր: Եկեղեցին նրա անունով էլ կոչում են՝ Մարիամաշեն: Կյուրիկյանների օրոք վանքը միաբնակ էր՝ նրանք հավատում և ընդունում էին Հիսուս Քրիստոսի միայն աստվածային էությունը:
Զաքարյաններ. երկաբնակներ
Կյուրիկյաններից հետո՝ 12-րդ դարի վերջին և 13-րդ դարի սկզբին, Բագրատունիների վրացական ճյուղի՝ Զաքարյանների գերիշխանության հաստատմամբ, Հյուսիսային Հայաստանում ուժեղանում է քաղկեդոնականությունը: Բացի այդ, Քոբայրավանք վանական համալիրն իր ամբողջական տեսքը ստանում է հենց Զաքարյանների օրոք: Նրանց օրոք են կառուցվում գլավոր եկեղեցին, զանգակատունը, սեղանատունը, մատուռները:
Ճարտարապետություն
Չնայած Հայաստանում մեծամասնություն են կազմում ժայռերի, լեռների, անտառապատ, դժվարահաս հատվածներում կառուցված վանական համալիրներն ու բերդերը, սակայն Քոբայրավանքն առանձնահատուկ է: Այն շրջապատված է ժայռերով և կառույցներից շատերը միաձուլվում են ժայռերին՝ կազմելով մեկ ամբողջություն:
Քոբայրավանքի վանական համալիրը բաղկացած է եկեղեցիներից, զանգակատնից և սեղանատնից: Գլխավոր եկեղեցին գտնվում է ժայռի եզրին և ունի երեք մուտք: Ենթադրվում է, որ եկեղեցու հարավային պատն ու թաղը վնասվել են խորանում ընկած ժայռի պատճառով: Վանական համալիրի բոլոր կառույցներն ունեն մեկ ընդհանուր ճարտարապետական հորինվածք՝ կառույցների ճակատները զարդարված են խաչաքանդակներով, որոնք ավելի են ընդգծում արտաքին հարդարանքը: Նման հորինվածք նկատում ենք նաև Գանձասարի վանական համալիրում:
Գլխավոր եկեղեցուց դեպի հյուսիս գտնվում է երկհարկ զանգակատունը, որի առաջին հարկը ծառայել է որպես տապանատուն: Տապանատան ներկայիս կիսավեր վիճակի պատճառով այն թողնում է բացօթյա պատշգամբի տպավորություն:
Վանակական համալիրը եղել է հայտնի դպրության կենտրոն , որտեղ ապրել են մի շարք հայտնի գրիչներ: Վանական համալիրի հետ է սերտորեն կապված մատենագիր Դավիթ Քոբայրեցու գործունեությունը: Բացի այդ, Հովհաննես Սարկավագի վկայությամբ՝ 12-րդ դարում Քոբայրավանք վանական համալիրը եղել է նաև ճգնատեղի, ինչի համար ծառայել են քարայրերը:
Արձանագրություններ
Քոբայրավանք վանական համալիրը պատկանում է այն եզակի հոգևոր կենտրոնների շարքին, որոնք կամ ունեն օտարալեզու արձանագրություններ կամ հարևան ազգերի կողմից վերագրվում են իրենց: Քոբայրավանքում կան հայերեն և վրացերեն արձանագրություններ: Վրացական արձանագրություններին մանրամասնորեն անդրադարձել է հայագետ Պարույր Մուրադյանը: Նա պարզաբանում է, որ բոլոր վրացական արձանագրությունները, որոնք առկա են հայկական վանական համալիրներում, վերաբերում են 11-13-րդ դարերին:
Այդ հանգամանքն ուղղակիորեն կապված է տվյալ ժամանակաշրջանում հայերի և վրացիների սերտ համագործակցությամբ, հասարակաքաղաքական իրավիճակով: Իսկ միայն վրացական արձանագրությունները հիմք ընդունելով և հայերեն արձանագրություններն անտեսելով՝ չի կարելի ասել, որ վանական համալիրը վրացական է, ինչպես որ պնդում են վրացի մասնագետները:
Քոբայրավանքի դեպքում վրացական արձանագրությունները պայմանավորված են եղել 12-13-րդ դարերում Զաքարյանների իշխանությամբ և քաղկեդոնականության (երկաբնակների) ուժեղացմամբ: Այդ ժամանակաշրջանում շատ հաճախ օտարները հայերին և վրացիներին ընդունում էին որպես մեկ ընդհանուր միավոր՝ երկիր, ազգություն: Իսկ նմանատիպ սերտ հարաբերությունները չէին կարող իրենց ազդեցությունը չունենալ մշակույթի, լեզվի, կրոնի միախառնման հարցում:
Հայ մասնագետները չեն հերքում, որ Քոբայրավանքում զգալի է վրացական ազդեցությունը՝ հատկապես համալիրի որմնանկարների հորինվածքում, սակայն միայն այդ ազդեցությամբ սխալ են համարում պնդել, որ վանական համալիրը վրացական է:
Բացի այդ, վրացերեն արձանագրություններն այնքան էլ գրագետ չեն, ինչը թույլ է տալիս առաջ քաշել վարկած, որ արձանագրություններն արվել են գրավոր վրացերենին ոչ այնքան լավ տիրապետող հայերի կողմից, բայց ոչ հենց վրացիների:
Հոդվածը գրելիս օգտվել ենք «Դիվան հայ վիմագրության» և Պ. Մուրադյանի «Հայաստանի վրացերեն արձանագրությունները» աշխատություններից:
Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:
Բլոգ Հայաստանի մասին
