Օր 3: Վաղ առավոտյան ուղևորվում ենք Կուսաբերդ (Աղջկա բերդ)՝ շարունակելու ուսումնասիրել Արցախի գյուղական կյանքը:
Այս բնակավայրի Բերդաշեն և Աղջկաբերդ հայկական հրաշալի անվանումները մահմեդականները ձևափոխել են իրենց լեզվով: Անվանվում էր նաև Կարաքենդ, Ղըզղալա բոլորն էլ նույն ծագումն ունեն: Օտարահունչ այդ անվանումներն առաջացել են ղալա կամ կալա բառից, որը հայկական բերդ բառի թարգմանությունն է: Ղըզղալա կամ Կըզկալա նշանակում է Աղջկա բերդ: Իսկ Կարաքենդը՝ Կալաքենդի ձևափոխված տարբերակն է, որը նշանակում է Բերդաշեն:
Աղջկաբերդի ավանդությունը
Գյուղից 3 կմ հեռավորության վրա, հյուսիսային մասում է գտնվում այն բարձրադիր սարը (լերկ լեռնազանգվածը), որը տեղացիներն այժմ էլ անվանում են բերդ, կուսաբերդ, աղջկա բերդ, և որի հետ է կապված գյուղի այժմյան անվանումը: Աղջկաբերդի առաջացման վերաբերյալ ժողովուրդը պահպանում է մի ավանդություն: Անհիշելի ժամանակներում այստեղ ապրում էր հայրենի լեռների պես հպարտ, Արցախի կուսական անտառների եղնիկի պես չքնաղ, բայց նաև քաջ ու համարձակ մի աղջիկ: Նա սիրում էր իր հայրենակից քաջ կտրիճներից մեկին, որը նույնպես անսահմանափակ նվիրված էր աղջկան: Սակայն թշնամու դեմ մղված մարտերում զոհվում է աղջկա սիրած երիտասարդը: Աղջիկը երկար սգում, ողբում է այդ կորուստը և երդվում սրբորեն պահել սիրած տղայի նկատմամբ ունեցած սերը: Անցնում են տարիներ: Աղջկա գեղեցկության համբավը տարածվում է ամենուրեք:
Եվ ահա նրա օտար երկրպագուներից մեկը որոշում է զենքով, ուժով տիրանալ նրան: Աղջիկը բարձրանում է բերդի գագաթը, այնտեղ դղյակ կառուցում և պատսպարվում: Հայ կտրիճները պաշտպանում են աղջկան: Սակայն թշնամին նոր ու մեծ ուժով է պաշարում բերդը, զրկում այն ջրից, հույս ունենալով, որ աղջիկը ծարավից կհանձնվի: Քաջարի գեղեցկուհին, հավատարիմ մնալով իր երդմանը, ժայռի կատարից եղնիկի նման ցատկում է դեպի անդնդախոր ձորը: Ասում են, որ բերդասարի ստորոտում այժմ էլ բխող աղբյուրը ժայթքել է աղջկա ընկած տեղում: Ահա այդ ժամանակվանից ժայռասարը կոչվում է աղջկա բերդ:
Արցախի գյուղական կյանքը / Կուսաբերդ
Կատարված ուսումնասիրությունների շնորհիվ այստեղ հայտնաբերվել են տարբեր տեսակի աշխատանքային գործիքներ, զենքի տեսակներ, կենցաղային իրեր, դրամատեսակներ, զարդաքանդակներ, խաչքարեր:
19-րդ դարի ճանապարհորդ Հայկունին ճանապարհորդելով Արցախում նկարագրում է, որ գյուղացիներն իրեն համոզում էին, որ ժայռը բարձրանալն անհնար է, միայն թռչուններին է այն հասանելի: Այնտեղ այնքան օձեր կան, որոնց միայն տեսնելը մահացու է: Սակայն Հայկունին շատ հեշտությամբ բարձրանում է բերդը և ապացուցում, որ այդ պատմությունները իրականությանը չեն համապատասխանում:
Նա նկարագրում է, որ բերդի վրա կան պարիսպների և մի քանի տների ավերակներ, մի ջրի մեծ ավազան:
Մենք որքան էլ ուշադիր նայում էինք, բայց բերդի պատերի հետքեր չտեսանք:
Բերդաշեն գյուղը
Աղջկա բերդից իջանք և ուղևորվեցինք Բերդաշեն գյուղ: Արցախի գյուղական կյանքը շարունակում էր զարմացնել մեզ: Գյուղում մեզ հանդիպած առաջին մարդը մեզ համոզեց, որ շատ հետաքրիր թուր ունի և ուզում է մեզ ցույց տալ: Իր խոսքերով պապը եղել է Անդրանիկի զինվորը և դա նրա թուրն է: Տուն գնալու ճանապարհին նա մեզ տեղեկացրեց, որ վաճառում է թուրը և երբ հետաքրքրվեցինք թե ինչ արժի, պատասխանեց, որ 185 000 ԱՄՆ դոլար: Սկզբում մեզ թվաց թե կատակում է, սակայն նա բացատրեց, որ թուրը 185 տարեկան է և նա գնահատում է տարին 1000 դոլար:
Արցախի գյուղական կյանքը / Բերդաշեն
Թուր կոչվածն իրականում մի արծաթյա դաշույն էր, որի բռնակից երևում էր, որ այն հավանաբար կանացի է: Իրականում այն շատ գեղեցիկ էր, բայց 185 000 դոլար արժողությամբ թուրը կմնա հավերժ առանց գնորդի: Վերջում դաշույնի տերն ինձ առանձին կանչեց ու խոստացավ, որ եթե ես վաճառեմ այն նա ինձ 06 մակնիշի մեքենա կնվիրի: Այնպես որ, եթե ցանկացողներ լինեն՝ դիմեք, գինը շատ հարմար է:
Գյուղից ճանապարհը տանում է դեպի մի այլ բարձունք, որտեղ տեղադրված է հայրենական պատերազմի հուշարձան: Հուշարձանի վրա երևում են արցախյան պատերազմի հետքերը:
Հուշարձանի պատվանդանի մեջ գործում է Բերդաշենի թանգարանը: Ցավոք թանգարանն անմխիթար վիճակում էր: Աղջկա բերդի տարածքից գտնված իրերը, զարդերը ցուցադրված են կոտրված ապակու հետևում: Այս անխնա ձևով պահպանելու դեպքում շատ թանկարժեք իրեր վերացման վտանգի տակ են:
Հացին գյուղը
Հացին գտնվում է Մարտունուց հյուսիս-արևմուտք: Տեղադրված է Բովուրխանի լեռնազանգվածից դեպի Մարտունի ձգվող լեռնաճյուղի արևելահայաց լանջին: Դիրքը գեղատեսիլ է ու լեռնահովտային, շրջապատված է այգեստաններով, թավ անտառներով:
Պատմական նշանավոր գյուղերից է: Ղազարոս Աղայանի Անահիտ հեքիաթում հիշատակվում է Հացիկ անունով: Այս բնակավայրի հետ է կապված վաչագան Բարեպաշտ թագավորի և նույն գյուղի հովվի աղջիկ` Անահիտի հանդիպման պատմությունը: Հացի գյուղի այն աղբյուրը, որի մոտ հանդիպել են նրանք, այժմ էլ կոչվում է Անահիտի աղբյուր:
Գյուղում և շրջակայքում կան պատմական հուշարձաններ: Առավել նշանավոր է Բռի Եղցին, որն էլ հասցրեցինք տեսնել:
Հ.Գ. Վերադարձանք Երևան ևս մի կտոր Արցախ բերելով մեր սրտում: Հաջորդ օրը հեռախոսիս զանգ է գալիս: Զանգում է Գիշիում մեզ հյուրընկալած տատիկի թոռը, որը մեր այցելության ժամանակ տանը չէր: Երեկոյան տատիկը նրան պատմում է մեր մասին և նա որոշում է անպայման հրավիրել իրենց տուն, բայց ցավոք մենք արդեն վերադարձել էինք: Այդ տղան թողեց իր հեռախոսահամարը և ասաց, որ ցանկացած ժամանակ սպասում են մեզ Գիշիում: Այսպիսին է Արցախն ու արցախցին:
Լուսանկարները` Բաբկեն Արզումանյանի, Գայանե Տոնոյանի, Հռիփսիմե Աբրահամյանի և Տիգրան Շահբազյանի
Տեքստը` Տիգրան Շահբազյանի
Գրականություն: Սերգեյ Մելքումյան, Հայկունի, Շահեն Մկրտչյան
Կարդացեք նաև՝
