Հայաստանը հնագույն քարտեզներում

Հայաստանը հանդիպում է աշխարհի հնագույն քարտեզներում և պատմության գրքերում։ Երբեմն որպես անկախ պետություն, երբեմն էլ՝ բաժանված հարևան կայսրությունների միջև, բայց միևնույն է Հայաստան-Արմենիա անունը միշտ նշվում է սկսած հին հունական և հռոմեական քարտեզներից մինչ օրս։ Այստեղ կանդրադառնանք հնագույն քարտեզներից մի քանիսին՝ ընդամենը մեր ընթերցողին պատկերացում տալու համար, թե ինչ դիրք է զբաղեցրել Հայաստանն աշխարհի հնագույն քարտեզներում։

Ավելի մանրամասն հետաքրքրվողներին խորհուրդ եմ տալիս ծանոթանալ Ռուբեն Գալչյանի «Հայաստանը համաշխարհային քարտեզագրության մեջ» աշխատությանը, 2005 թ., կամ էլ դրա համառոտ տարբերակի, որը կոչվում է «Հայաստանը Օտարների քարտեզներում», 2018 թ.:

1․ Բաբելոնյան կավե սալիկ, մ․թ․ա․ 6-րդ դար

Մեզ հասած աշխարհի ամենահին աշխարհացույց քարտեզը բաբելոնյան քարտեզն է, որը պատկերված է կավե սալիկի վրա։ Քարտեզը գտնվել է Իրաքի տարածքից 19-րդ դարում։ Այժմ այն պահվում է Բրիտանական թանգարանում։

Բաբելոնյան կավե սալիկը թվագրվում է մ․թ․ա․ 6-րդ դարով։ Ասորական և Բաբելոնյան հին աղբյուրներում Արարատյան թագավորությունը հիշատակվում է որպես Ուրարտու։ Հենց այս անվամբ էլ այն նշված է աշխարհի հնագույն քարտեզի վրա։ Նշված պետություններից միայն Հայաստանը մինչ օրս գոյություն ունի։ Մնացած բոլորը վերացել են աշխարհի քարտեզից։

Ըստ քարտեզագետ Ռուբեն Գալչյանի Բաբելոնյան քարտեզը ցույց է տալիս աշխարհը սկավառակի ձևով, շրջապատված «դառը» ջրերով, որոնց մեջ կան 7 կղզիներ։ Աշխարհի կենտրոնում Բաբելոնն է, որի մոտ պատկերված են Ասորեստանը և Հայաստանը։ Փոքր շրջաններով պատկերված են նաև 7 այլ քաղաքներ, որոնցից են Հարրանը և Դերին։ Եփրատ գետը, ակունք առնելով Հայաստանի լեռներից, անցնում է Բաբելոնի և ճահիճների միջով և հասնում Պարսից ծոց։

Սալիկի հետևում եղած տեքստի մեջ գրված է աշխարհը շրջապատող ծովերում եղած 7 կղզիների և այնտեղ ապրող արտասովոր արարածների մասին։ Կղզիները պատկերված են եռանկյունիներով, որոնց մեծ մասը վնասված են և անընթեռնելի։

Բրիտանական թանգարան, Լոնդոն

2․ Հերոդոտոս, մ․թ․ա․ 5-րդ դար

Աշխարհի քարտեզն ըստ Հերոդոտոսի։ Վերակազմությունը՝ Չարլզ Մյուլլերի՝ հրատարակված Սմիթի ատլասում։ Ժամանակին գոյություն ունեցող երկրների շարքում Հայաստանը զբաղեցնում է կենտրոնական դիրք։

Սմիթի ատլաս, Բրիտանական թանգարան, Լոնդոն, 1874 թ․

3․ Էրատոսթենես (մ․թ․ա 3-2 դար)

Էրատոսթենեսի աշխատությունների հիման վրա գերմանացի քարտեզագետ Ֆոն Սպրուների վերակառուցած քարտեզը (1855 թ․)

Ռուբեն Գալչյանի անձնական հավաքածու, այժմ՝ Մատենադարանում

4․ Ստրաբոն, մ․թ․ա 1-ին դար

Բրիտանացի քարտեզագետ Ջոն Մըրրին հիմնվելով Ստրաբոնի «Աշխարհագրություն» աշխատության վրա վերակառուցել է աշխարհի քարտեզը, որի մի գլուխը հատկացված է Հայաստանի աշխարհագրությանը։

Վերագծել է Կառլ Մյուլլերը։

5. Կլավդիոս Պտղոմեոս (2 դար)

Հույն նշանավոր աշխարհագրագետ և տիեզերագետ Կլավդիոս Պտղոմեոսը հին աշխարհի ամենանշանավոր քարտեզագետն էր։ Նրա կարևոր աշխատությունը ութհատորանոց «Աշխարհագրությունն» է։ Այս աշխատության մեջ Հայաստանին վերաբերող տեքստը 5-րդ հատորում է։

Սա աշխարհի քարտեզն է, որը շրջապատված է հողմերով և բաժանված է  եղանակային գոտիների։ Բացառությամբ Կարմիր ծովի, բոլոր ծովերը ներկված են կապույտով, իսկ լեռները կանաչ են։ Մեծ ու Փոքր Հայքերը գտնվում են Սև և Կասպից ծովերի միջև։

Կլավդիոս Պտղոմեոս (2 դար) Քարտեզը պատրաստել է Մարտին Վալդզեեմյուլլերը և տպագրել է Շոտտը 1513 թվականին։

Բրիտանական թանգարան, Լոնդոն

6․ Կլավդիոս Պտղոմեոս (2 դար)

Քարտեզի կենտրոնում սպիտակ գույնով ներկայացված է Մեծ Հայքը (Արմենիա Մայոր), որն արևելքում սահմանակից է Մարաստանին, հարավում՝ Ասորեստանին, արևմուտքում՝ Փոքր Հայքին (Արմենիա Մինոր), իսկ հյուսիսում՝ Կոլխիսին (Աբխազիա), Իբերիային (Վիրք) և Ալբանիային (Աղվանք)։

Վերակազմությունը՝ Նիկոլաոս Գերմանիոսի 1482 թ․ 

Բրիտանական թանգարան, Լոնդոն

7․ Ալեքսանդր Մակեդոնացու գրաված երկրները

Այս քարտեզն Ամստերդամում լատիներենով հրատարակված Ատլասի էջերից մեկն է։ Այն ներկայացնում է Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքը մինչև Հնդկաստան։ Քարտեզի վրա նշված է Մեծ Հայքը։

Աբրահամ Օրթելիուս, 1595 թ․

Բրիտանական գրադարան, Լոնդոն

8․ «Սուրբ Երկիր» այլ կերպ՝ «Դրախտ» կամ «Եդեմի պարտեզ»

Քարտեզն ընգրկում է Միջերկրական ծովի և Պարսից ծոցի միջև ընկած շրջանը և ականավոր Եդեմը, որը գտնվում է Բաբել (Բաբելոն) քաղաքի մոտակայքում: Գեղեցիկ զարդարված վերնագիրը երկու կողմից շրջապատված է Եդեմի տեսարանների պատկերներով: Քարտեզն ինքնին, համատեղելով իրական և բիբլիական աշխարհագրությունը, հիանալի է ստեղծված: Այստեղ կգտնեք Նոդի Երկիրը, Եդեմը, Բաբելոնի աշտարակը և այլ կիսաառասպելական վայրեր: Այս քարտեզը կազմվել է Վիսշերի կողմից, որպես հինգ մասից բաղկացած քարտեզների շարքի մի մաս, նախատեսված Աբրահամ Վան Դեն Բրոքի 1657 թ. Աստվածաշնչում ընգրկելու համար: Սա քարտեզների այս կարևոր շարքի առաջին հրատարակությունն է, որը հիմք է հանդիսացել 18-րդ դարում հայտնված բազմաթիվ այլ աստվածաշնչյան քարտեզների։

Նիկոլաուս Վիշերս, 1657 թ․

9․ Երկրային դրախտը

Այս քարտեզը պատրաստել է անգլիացի քարտեզագետ Էմանուել Բոուենը։ Այն ևս հիմնված է կրոնական հավատալիքների վրա։ Երկրային դրախտը՝ Եդեմը, ներկայացված է Հայաստանի տարածքում՝ Վան և Կապուտան լճերի միջև։ Այստեղ նշված են աստվածաշնչան դրախտից դուրս եկող չորս գետերը՝ Արաքսը (Գիհոն), Փիսոնը, Եփրատը և Տիգրիսը։ Քարտեզի կենտրոնական մասում Արարատ լեռն է։

Էմանուել Բոուեն, 1780 թ․

Ռուբեն Գալչյանի անձնական հավաքածու, այժմ՝ Մատենադարանում

10․ Աշխարհացոյց Հայաստանեայց ըստ հին և նոր աշխահագրաց

18-րդ դարում Վենետիկում լույս է տեսել Հայաստանի քարտեզը, որն ըստ քարտեզագետների և աշխարհագրագետների կարելի է համարել Շիրակացու “Աշխարհացույցի” բացակայող քարտեզին փոխարինողը:

Վենետիկ 1751 թ.

Ռուբեն Գալչյանի անձնական հավաքածու

 

Պատրաստեց` Տիգրան Վարագը

Հատուկ շնորհակալություն քարտեզագետ Ռուբեն Գալչյանին քարտեզների տրամադրման համար

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Հայկական լեռնաշխարհ